Ezelsoren: Werken aan trage vragen
Een docent aan de Universiteit voor Humanistiek attendeert mij op het boek Werken aan trage vragen. De woorden van Harry Kunneman door Denise Robbesom. Het boek sluit aan bij mijn streven naar vertraging en verstilling. Ik las het boekje afgelopen najaar. Dit weekend las ik het opnieuw. Aanleiding is de moderne biechtstoel die ik heb ontwikkeld en waarmee ik binnenkort aan de slag ga. Trage vragen passen daarbij. Tevens heb ik bij de eerste keer lezen geen aantekeningen gemaakt, enkel hier en daar een post-it op een bladzijde geplakt. En als derde, bedenk ik nu, is het herkauwen ook een vorm van vertraging.
De keerzijde van positieve eigenschappen
Het is zeker 15 jaar geleden. Ik was bij een vriendinnetje. We zaten aan haar keukentafel. Ik weet niet meer of zij een zielsperikel deelde of dat ik het was. Nadat het hele verhaal op tafel lag, waarschijnlijk bij de tweede, derde of vierde kop thee, zei ik: “Goed, wat is het plan?” Zij schaterde het uit. Ik begreep er niets van. Toen lichtte ze toe dat het zo typisch Nicoline is, om altijd op de proppen te komen met een actieplan. Ik weet niet of ik het op dat moment herkende, maar haar woorden zijn blijven hangen. Sterker nog, vandaag de dag erken ik zelfs dat er ook een keerzijde aan mijn actiegerichtheid, resultaatgerichtheid en daadkracht plakt.
Verhalen die kleven
Enkele jaren geleden sprak ik met slachtoffers van seksueel misbruik binnen de kerk. Het doel was om het sentiment onder slachtoffers te inventariseren. Ik reed er het hele land voor af en de verhalen bleven soms nog lange tijd kleven. Wat ik tijdens die gesprekken vooral gebruikte was luisteren. Soms vroeg ik door. Ik wilde de deelnemers horen en begrijpen. Zonder oordeel of actieplan. De verhalen die ik naar voren beluisterde zijn schijnend. De emoties zo pijnlijk voelbaar. En toch zag ik elke keer opluchting (nou ja, op één keer na). Het is ongelofelijk wat luisteren zonder oordeel brengt. Door het verdriet heen zag ik ademruimte ontstaan.
Lullen en poetsen
Ik ben dankbaar voor de mix waarmee ik ben bedeeld. Enerzijds het door de regels heen lezen en horen wat men niet zegt. Anderzijds het omzetten van woorden in een actieplan. En ondertussen begrijp ik zelfs dat een actie ook kan zijn dat je niets doet. Hoewel dat soms nog steeds vraagt om op mijn handen zitten tot al het bloed eruit getrokken is en ze langzaam wit kleuren.
“De koppeling tussen moraal, kunst en filosofie aan de ene kant en werk dat deugt en deugd doet aan de andere kant, dat is mijn ding.” Harry Kunneman
De trage vragen van filosoof Harry Kunneman
Door het lezen van het gedachtegoed van Kunneman krijgt het luisteren zonder oordeel een naam. Hij noemt het reflecteren over trage vragen in de praktijk een leerzame manier om met morele vragen om te gaan. Trage vragen zijn volgens hem de vragen die zich niet laten versnellen door technologie. Bij trage vragen gaat het niet om het oplossen van een probleem, het delen van een advies of het komen tot een conclusie. Bij trage vragen gaat het om verwondering en nieuwsgierigheid. Noem het cheesy, maar die verwondering of nieuwsgierigheid is waar ik mezelf steeds op aanspreek als ik mijn lief niet begrijp. Nou ja, dat probeer ik dan. Als hij de vuilniszak niet heeft buitengezet, lukt het nog wel. Maar er zijn ook meer wezenlijke dingen die soms voorbij stormen. Momenten waarop ik hem achter het behang wil plakken. Juist op die momenten is het dan de bedoeling dat ik nieuwsgierigheid toon. Die nieuwsgierigheid laat zich misschien het beste vertalen naar de verwondering wanneer je verliefd bent. Zo werkt het in ieder geval voor mij. Dat je niet oordeelt over wat iemand doet, maar wilt begrijpen waarom iemand iets op een bepaalde manier aanpakt. Het willen absorberen en doorgronden. Het tonen van pure nieuwsgierigheid. Dat willen doorgronden, zonder te oordelen, is misschien wel het sterkste wapen waarmee we als mens zijn uitgerust. Ook – of juist – wanneer gekwetst of teleurgesteld. Hoewel wapen strijdlustiger klinkt dan dat ik bedoel. Hoe dan ook, hoeveel geweldige gedichten, verhalen en songteksten zijn wel niet geschreven in tijden van vlinders? Hoeveel pracht kunstwerken zijn te herleiden naar pure verliefdheid!? Het is wanneer we verliefd zijn dat we openstaan, onze nieuwsgierigheid tonen en komen tot creatieve ontwikkeling. Het is de verwondering die nieuwe vergezichten brengt.
Bij trage vragen gaat het niet om het oplossen van een probleem, het delen van een advies of het komen tot een conclusie. Bij trage vragen gaat het om verwondering en nieuwsgierigheid.
Conflicten managen
De combinatie van daadkracht en vaardigheid iets naar voren te luisteren, lijken conflicterend. Het sluit aan bij wat Kunneman zegt over het mens zijn. Hij stelt dat de mens het meest ingewikkelde dier is dat ooit op aarde heeft rondgelopen. Volgens hem hebben we zowel de agressieve, gewelddadige chimpansee in ons als de zorgzame, verbindende bonobo. Hij haalt daarbij Habermans aan die de vaardigheid elkaar te verstaan als het meest fundamentele kenmerk van de mens benoemt. De conflicterende mens doet mij denk aan het vorige boek dat ik las. Aan Ontmoeting met je schaduw waarin de duistere kant van de mens wordt belicht. Het aanhalen van trage vragen in relatie tot technologie voert tevens naar het gedachtegoed dat de mens de technologische ontwikkelingen niet kan bijhouden. Dat onze meerwaarde zich meer dan ooit laat herleiden tot onze verbindende kracht. Maar dan moeten we wel ruimte bieden aan die verbindende kracht. Laat dat nu weer haaks staan op ons dikke-ik, zoals Kunnemans het noemt. Die dikke-ik staat voor de steeds meer consumerende mens die om meer te kunnen consumeren steeds beter moet presteren. Hetgeen dan weer ten koste van anderen gaat. Die dikke-ik zit namelijk met al die anderen in hetzelfde schuitje en daar ontstaat de gedachte dat we allemaal dezelfde kansen hebben. Als we allemaal dezelfde kansen hebben, is het je eigen schuld is als je niet zoveel bereikt. Een vrijbrief om ons het lot van anderen niet aan te trekken. Het doet mij denken aan hoe we onze kinderen opvoeden en wijsmaken dat de wereld aan hun voeten ligt. Als je dan uiteindelijk geen profvoetballer wordt, is het dus je eigen schuld. Het zelfvertrouwen dat we onze kinderen willen meegeven, verwordt een fundament voor teleurstelling, faalangst en onzekerheid.
“We are a highly conflicted animal.”
De juiste woorden vinden
Kunneman haalt Lyotard aan. In Le Différend stelt Lyotard dat we voelen dat het niet klopt, maar de taal niet hebben om het tot uitdrukking te brengen. Ik denk dat het niet enkel de taal is, maar dan het ons soms ook aan de ruimte ontbreekt om de juiste woorden te vinden. Het zoeken naar woorden op televisie zien wij vaak als het ontbreken van gedachtegoed of het niet goed voorbereid zijn, terwijl juist in het zoeken naar woorden de ruimte ontstaat om te komen tot nieuw inzicht. Al te vaak communiceren we om macht uit te oefenen. Dat macht uitoefenen biedt geen ruimte voor een andere mening. Vastzittende verhalen komen in beweging door vertraging. Maar voor die vertraging is in onze maatschappij steeds minder ruimte. Het is de spagaat tussen het systeem en leefwereld, zoals Kunneman dat noemt. Het systeem is gebouwd rondom geld en macht, terwijl onze leefwereld bestaat uit gedeelde cultuur, erkenning en solidariteit. Het sluit aan bij wat ik leerde van Rollo May (ik noemde hem ooit ook in een blog over het familiebedrijf). De psycholoog stelt dat ‘liefde’ zonder ‘wil’ sentimenteel is en ‘wil’ zonder ‘liefde’ manipulatief.
Religie zonder God
Het wegvallen van de kerk, vraagt om andere manieren om stil te staan bij centrale levensvragen. Is dit waarom de gespreksstarters je om de oren vliegen? Vullen gespreksstarters een deel van onze behoefte in die door het wegvallen van de kerk onderbelicht blijft? Ik hou van de diepe aanwezigheid die Kunneman noemt. Ontstaat er met het wegvallen van de kerk minder ruimte voor die aanwezigheid? Is dit waarom mindfulness zo hot is? Als het werkelijk zo is dat er geen directe relatie is tussen toenemende individualisering en individuele vrijheid enerzijds en ethische en morele vermogens anderzijds, is het de hoogste tijd dat we nieuwe manieren ontwikkelingen om met de trage vragen van het leven aan de slag te gaan. Met vragen over lichamelijke eindigheid, relationele eindigheid en het genot aan overmacht. In het aardse leven kan het overwinnen of verslaan van een vijand dan wel een belangrijke vorm van zingeving zijn, niemand verzucht op zijn sterfbed zo blij te zijn dat hij zo rijk was of dat het verslaan van een concurrent het hoogtepunt in het leven was. Dat wat er toedoet zijn relaties. En die relaties hoeven echt niet altijd lief en braaf te zijn. Juist door ook die plekken op te zoeken waar lastige vragen opdoemen, ontstaat de verwikkeling met elkaar. Kunneman: “Het gaat niet om uit die verwikkeling te komen. Het gaat erom een goede verwikkeling te ontwikkelen.” Tijd om aan elkaars lippen te hangen. Vanavond mijn lief dan toch maar eens vragen waar-om .. de .. vuil-nis-zak .. niet .. aan .. de .. weg .. staat ..
Boekanalyse à la lectivo divina
Mijn reflectie op het boek is een afgeleide van het spirituele lezen zoals Casper ter Kuile dat omschrijft in De kracht van het ritueel. Hoe je van een gewone, alledaagse gebeurtenis een onvergetelijke ervaring maakt. Het spiritueel lezen is gebaseerd op het boekje Scala Claustralium van Guigo II uit de twaalfde eeuw. Bij lectivo divina, spiritueel lezen als ritueel, gaat het om het dieper stilstaan bij de tekst. Spiritueel lezen bestaat uit vier treden: lezen (het verhaal letterlijk), mediteren (welke beelden, metaforen komen in je op), bidden (welke ervaringen die je zelf hebt meegemaakt komen boven) en aanschouwen (welke actie wil je ondernemen).
Het stilstaan bij wat ik lees, sluit aan bij mijn streven naar vertraging. Daarnaast is deze boeknotitie praktisch van aard. Door mijn gedachten op te tekenen, beklijft wat ik lees beter en heb ik meteen naslagwerk voor als ik iets wil terugzoeken. De notities betreffen persoonlijke noten voor eigen doeleinden en vanuit persoonlijk perspectief. Ik ben geen recensist en in die zin zijn mijn ezelsoren niks waard. Dit is het zevende boek dat ik in 2022 heb gelezen. Mijn streven is om dit jaar 50 boeken te lezen.
‘Werken aan trage vragen.” De woorden van Harry Kunneman door Denise Robbesom. ISBN 978 94 92538 27 7
